Değerli kardeşimiz,

Cevap 1:

Hatim-i Esam, ilk dönem Horasan sufilerindendir.

“Esam”(sağır) lakabını, kendisine bir soru sorarken yelleniveren bir kadını mahcubiyetten kurtarmak amacıyla, “sesini yükselt” diyerek sağır taklidi yaptığı için aldığı bildirilir.

Hatim, Belh’te doğmuş. Birkaç yolculuğu dışında hayatını Horasan ve Mâverâünnehir bölgesinde geçiren Hâtim, Horasan şehirlerinde tahsil görmüş, şeyhi Şakīk-ı Belhî’den tasavvuf terbiyesini aldıktan sonra, Mâverâünnehir’e geçerek uzlete çekilmiş ve müridlerinin eğitimiyle ilgilenmiştir. Bu sebeple onun, Horasan’daki tevekkül ağırlıklı tasavvuf anlayışını Mâverâünnehir’e taşıyan kişilerden biri olduğu söylenebilir.

Tasavvuf kaynaklarında Hatim’in hadis ilmiyle de meşgul olduğu ve bazı tabiîlerden hadis rivayet ettiği kaydedilmektedir. (bk. Sülemî, Tabakat, s. 91-92; Ebû Nuaym, Hilye, VIII, 83)

“Ümmetin Lokmanı” diye tanınan Hatim’in tasavvuf anlayışını üç esasa dayandırdığı söylenebilir: İnsan-dünya ilişkilerinde istikrarlı bir zühd, insan-toplum ilişkilerinde iyi niyete dayanan bir davranış biçimi, insan-Allah ilişkisinde ihlâs ve samimiyete dayanan bir ibadet.

Allah’a karşı titiz bir kulluğu, şeytana karşı da amansız bir düşmanlığı savunurken Hatim cihad kavramına başvurmuştur. Çünkü ona göre müminin, bozguna uğratıncaya kadar içindeki şeytanla yapacağı gizli cihad, farzları istenen şekliyle yerine getirinceye kadar yapacağı açık cihad ve Allah düşmanlarıyla yapacağı cihad şeklinde üç türlü cihadı vardır. (bk. Sülemî, s. 95-96)

Muradı Allah olan müridin bütün çabası da Allah için olmalıdır. Ona göre tövbe günahkarın bu noktadaki gafletinden uyanması, Allah’tan utanması ve memeden çıkan süt misali bir daha günahlara geri dönmemesidir. Hatim, böyle bir tövbe ile günahtan kurtulan mümin için daima bağlı kalması gereken dört esas belirler:

– Rızkının bir başkasına verilmeyeceğini bilerek Allah’a tevekkül etmek,
– Allah’ın gözetiminden bir an bile uzak kalamayacağını bilerek günah işlemekten hayâ etmek,
– Kendisi adına bir başkasının yerine getiremeyeceğini bilerek amelleri titizlikle eda etmek,
– Ecelinin peşinde olduğunu bilerek her an yakalanacakmış gibi hazırlıklı bulunmak. (Ebu Nuaym, 8/73-74)

Hatim’in bazı sözleri erken dönemlerde derlenmiş, daha sonraki tasavvuf klasiklerine kaynak teşkil eden bu derlemelerden bir kısmı günümüze kadar gelmiştir.

Cevap 2:

Soruda geçen bilgi Hatim-i Esam’a nisbet edilerek rivayet edilmiştir. (Safuri, Nüzhetu’l-Mecalis, 1/151)

Ancak bu eserde sağlam bilgiler yanında menkıbelere dair birçok zayıf bilgiler de yer almaktadır.

Şekli ne olursa olsun, bu bilginin kesin doğru olduğunu söyleme imkanımız yoktur.

Bu yorumların naklî bir dayanağını ve delilini bulamadık. Hatim de bunu bir hakikat olarak ifade etmemiştir. Mecaz olarak -gıybet ve dedikoduyu maymunun huyu, yalan söylemenin köpeğin huyu; hasetçinin bu vasfı da domuzun huyu arasında– bir münasebet düşünerek bu yargıya varmış olabilir.

Özetle, –eğer bu rivayet sahih ise- hayvana dönmesi şeklinde değil, mecazi olarak hayvanların karakterine bürünme şeklinde anlamanın daha uygun olacağını düşünüyoruz.

Selam ve dua ile…
Sorularla İslamiyet